Bütçelerinin mali kaynaklarını oluşturan vergilerin hukuki durumu

2013 yılı Devlet Bütçesinin Bakanlar Kurulu tarafından onaylanarak KKTC Meclisine gönderildiğini basından öğrenmiş bulunmaktayım. İçeriğini bilmediğim için bu konuda herhangi bir yorumda bulunamayacağım. Ancak, hangi devlet olursa olsun planlı ekonomilerde bütçelerin mali kaynaklarının esasını vatandaşların ve işletmelerin ödedikleri vergiler oluşturur. Bu nedenle, vergilerin özelliklerini ve vergi verme ödevlerinin yasal durumu hakkında bazı bilgiler vermeye çalışacağım.

Kalkınmışlık düzeyi ne olursa olsun tüm ülkelerin sosyo-ekonomik durumlarında önemli rol oynayan bütçe düzenlemeleri ve gelirlerin en büyük kaynağını oluşturan çeşitli vergiler her zaman devletlerin sürekli gündemini meşgul etmektedir.

Böylesi önemli bir konunun esasını teşkil eden ve hükümetlere vergi uygulamalarında yetki veren yasal olgular ve özellikler nelerdir? Bunlar hakkında vergi uzmanı olmaya gerek yoktur. Tüm vatandaşların askerlik görevi kadar kutsal olan "vergi verme ödevinin" veya diğer bir anlatımla, devletlerin vergi tahsilatı yapma yetkisi ile vergi yükümlülerinin haklarının hangi yasal kurallara dayandırıldığı hususlarını bilmeleri gereklidir. Bugün nasıl ki trafik, eğitim, sağlık, ulaşım, çevre ve benzeri konularda bilinçlendirme faaliyetlerine gerek duyuluyor ise, vergi kültürünün geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması amacıyla özellikle de vergi ödevleri konusunda da acilen toplumsal eğitim hizmetlerine gerek vardır. Bu faaliyetlere özellikle her düzeydeki eğitim kurumlarından ve Sivil Toplum Örgütlerinden başlanmalı ve devlet de bu faaliyetleri tüm olanakları ile desteklemelidir. Bunun başlıca nedeni kayıtdışı ekonominin kayıt altına alınması çalışmalarına katkı sağlayacak olan unsurların en önemlilerinden olan vergi kültürünün ve yükümlülerin hükümetlere olan güvenin kazandırılması ile yükseltilmesidir. Güven vermeyen yönetimlere hiçbir kimse vergi vermeyi istemez.

Bu düşünce ile aşağıdaki bilgileri tüm ilgililerin ve yetkililerin bilgilerine bir kez daha getirmeyi yararlı gördüm.

Çağdaş Verginin Tanımı

Vergiler kamu ihtiyaçlarını karşılamak için bütçeye en çok geliri sağlayan mali bir kaynaktır. Ancak, vergiye sadece bütçeye gelir sağlayıcı bir araç olarak bakılmamalıdır. Vergi aynı zamanda ekonomiyi düzenleyici bir faktör olup, ülkelerin sosyal ve ekonomik durumunu düzenleyici yönü de vardır. Özetle, tahsil edilen vergiler vatandaşlara daha iyi ve kaliteli hizmet ile refah düzeyi sağlamak bakımından en etkili hatta yegâne araçtır. Şunu da belirtmek gerekir ki vergi tanımı sadece devlete ödenen vergileri değil belediyelerin çeşitli isimler altında tahsil ettikleri harç, resim, ücret v.s. vergileri de kapsamaktadır.

Vergilerin tarh, tahakkuk ve tahsilâtı yanında bu işlemlerden elde edilen vergi gelirlerinin de en mantıklı ve verimli şekilde harcanması çok önemli bir husus olup özetle aşağıdaki gibi formüle edilmesi mümkündür.

Mali Kaynak: Vergi + Tasarruf – Harcamalar = Sosyo-ekonomik kalkınma

Bu formüle, halk lisanında "Ayağını Yorganına Göre Uzat" olarak tanımlanarak izah edilmektedir. Acaba, KKTC'nin hükümetleri ve kurumları buna ne kadar uymaktadırlar. Bugünkü duruma bakıldığı zaman her kurumda ve devlette ayaklar yorganının çok dışına çıkmıştır.

Toplanan vergilerle kamu hizmetlerinin sağlanması için yapılan maaş ve ücret ödemeleri yanında halkın en büyük doğal ihtiyaçları olan yol, su, eğitim, temizlik, sağlık vs. temel gereksinimleri gibi ihtiyaçlarının karşılanması hükümetlerin ve yerel kuruluşların başlıca görevleri olmalıdır. Savurganlık ve hesapsızlık dışında kaynaklanan olanaksızlıklar dolayısıyla yeterli mali kaynak sağlanamayan sosyo-kültürel amaçlı yatırımların veya hizmetlerin teşviki gelirlere sağlanan bazı vergi amaçlı muafiyetlerle destekler sağlanabilir. Vergi amaçlı bazı kişisel muafiyetlere ilaveten gelir düzeyi yeterli olanların ilan edilen hayır kurumlarına aktardıkları yardımların bir kısmı vergi muafiyet kapsamına alınabilmektedir. Örneğin, okul, hastane, sağlık vb. toplumsal ihtiyacı karşılayan veya karşılanmasına maddi yardımda bulunan kişilerin veya işletmelerin yaptıkları harcamalar vergi bakımından gider olarak indirilebilmektedir.

Vergi enstrümanının ekonomik etkinliği ise yatırımlara vergi istisnası veya muafiyetleri yöntemiyle teşvikler sağlamaktır. Bunun yanında teşviklerin amacına ulaşması amacıyla bazı karşıt (caydırıcı) uygulamalar da vardır. Örneğin, yatırımın gereksiz görüldüğü alanlarda yapılması halinde indirim veya muafiyet verilmemesi ile sağlanabilir. Özellikle ihtiyaç duyulan alanlara yatırım yapılması açısından vergiler devletlerin elinde birer ekonomik düzenleme mekanizması olmalıdır. Bu mekanizmanın KKTC'de gerektiği gibi uygulandığını söylemek mümkün değildir.

Klasik anlamda vergiler genellikle iki kategoriye ayrılır:

1-Dolaylı (Vasıtalı) Vergiler;

2-Dolaysız (Vasıtasız) Vergiler.

Dolaylı Vergiler, bir mal veya hizmet alımı elde edilmesi karşılığı ödenen vergilerdir (örneğin, KDV, Gümrük, BSİV, ve benzeri vergiler). Dolaysız vergiler, direkt olarak alınan vergilerdir (örneğin, gelir veya servet üzerinden alınan vergilerdir). Maliye literatüründe vergi, resim, harç, ücret diye dört ayrı gelir kavramı vardır. Son yıllarda KKTC'de bu kavramlara Fon ismi altında yapılan ödemeler de eklenmiştir.

Gelir Vergisinin tahsilât maliyeti dışında başka maliyeti yoktur. Ancak, harç ve ücretlerde ise kişiye aktarılan mal veya hizmette belli bir maliyet vardır. Dolaylı Vergiler ve harçlar ile benzerleri genellikle anında ödenir; hâlbuki dolaysız vergilerin ödenmesinde belli dönemsel süreler mevcuttur. Dolaysız Vergilerde süreler genellikle yıllık olarak saptanmıştır. Dolaylı Vergiler ise aylık veya mal ve hizmetin teslim anında ödenmektedir. Bu amaçla örnek olarak gösterilecek uygulamalar arasında Belediyelerin meslek vergisi, temizlik harcı, sağlık harcı ve daha birçok isimler altındaki hizmetler!!! karşılığı bütçelerine sağladıkları gelirlerdir. Özetle ve genel anlamda halkın ve işletmelerin çeşitli isimler altında devlete ve Belediyelere ödedikleri paraların tümüne hatta sosyal güvenlik için ödedikleri paralara "vergi" denir ve ödeyenlerin vergi yükünü oluşturur.

Vergi Ödevi

KKTC Anayasası'nın 75'inci maddesi vergi ödevlerini aşağıdaki şekilde kurala bağlamıştır;

"Vergi Ödevi;

1. Herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, mali gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür.

2. Vergi, resim ve harçlar ve benzeri mali yükümler ancak yasa ile konulur.

3. Yasanın belli ettiği yukarı ve aşağı hadler içinde kalmak, ölçü ve ilkelere uygun olmak koşuluyla, vergi, resim ve harçların bağışıklık ve istisnalarıyla oran ve hadlerine ilişkin kurallarda değişiklik yapmaya Bakanlar Kurulu yetkili kılınabilir.

4. Geriye yürüyen mali yükümlülükler konulamaz."

Bu kurallar basit olarak algılanabilir. Ancak, vergi ödevlerine ilişkin tüm vergi yasaları ve diğer ilgili mevzuat, bu kurallara kısmen veya tamamen dayandırılmadığı durumlarda yapılan işlemler, Yüksek İdare Mahkemesi veya Anayasa Mahkemesi tarafından yasadışı olarak ilan edilmektedir.

Bahse konu yasal dayanaklara ve gerekçelere istinaden hükümet edenler ile bazı yerel yönetimlerin başında bulunanlara sormak isterim. Halktan ve halkın bütçeye ödediği her türlü vergiden aldığınız katkı paylarını halkın ve çalışanların refahı için harcadınız mı? Verilmeyen hizmetlerin karşılığının vergi, harç ve ücret olarak talep edilmesi adalet ilkeleri ile bağdaşır mı? Verilmeyen hizmetlerin bedelinin ödenmesini talep etme hangi vicdana ve mantığa dayanır. Lefkoşa halkının son aylarda yaşamaya mahkum edildiği pisliğin ve diğer altyapı eksiklikleri dolayısıyla halkın yaşadığı stresin yarattığı olumsuzluklar nasıl tazmin edilecektir. Değil halkın vergilerini ödemek devletin halka tazminat ödemesi gerekir.

Yukarıda belirtmiş olduğum Anayasa maddesi hükümetlerin ve yerel kuruluşların tahsil ettikleri vergilerin tekrar halka hizmet olarak ödeneceği dikkate alınarak düzenlenmiştir. Bu da ancak demokratik, yasalara saygılı ve şeffaf ilkelerle yönetilen ülkelere mahsus bir düzenlemedir.