Afrika'da karaya oturan 17 milyon yaşında bir balina

Doğu Afrika'nın topografyası (yer yüzeyinin fiziksel biçimi) son 30 milyon yıldır büyük bir değişim geçiriyor. Levha ve manto hareketlerine eşlik eden jeolojik süreçler sonucu, bugün Doğu Afrika'da 6000 km uzunluğunda, yüksekliği yer yer 4500 m'yi bulan omuzlarla çevrili Büyük Rift Vadisi dediğimiz jeolojik yapı bulunuyor (bkz. kutu).

Bu kıtasal riftin oluşum süreci (zamanlaması ve hızı) sadece yerbilimcilerin değil, iklim bilimcilerin, ekolog ve biyologların da son derece ilgisini çeken bir konu. Çünkü bölgedeki böylesi bir topoğrafik değişimin, aynı zamanda bölge üzerine etki eden hava akımlarının davranışlarını değiştirmesi ve dolayısıyla canlılığın evrimini de etkilemesi söz konusu.

Örneğin bölgenin yükselmesiyle özellikle son 8 milyon yılda gitgide kuraklaştığı, bir zamanlar devamlı bir şekilde ekvator boyunca uzanan tropik ormanların yerini savanna dediğimiz çok daha farklı ekosistem dinamiklerine sahip ağaç-ot birlikteliklerinin aldığı düşünülüyor (Sepulchre vd., 2006). Aynı dönemde, bölgede insan ve memeli evriminin anahtar türleşme ve yayılma olaylarının da gerçekleştiğini düşünürsek, bu ilişkiler daha da ilginç bir hal alıyor.

16 Mart'ta Proceedings of the National Academy of Sciences dergisinde yayınlanan yeni bir çalışma ise bu zaman çizelgesini oluşturmaya bir balina fosili yardımıyla katkı koyuyor.

KARAYA OTURAN BALİNA

İlk kez 1964'te Kenya'da bulunan Turkana ziphiid fosili, 1975'te James G. Mead tarafından tanımlanıyor. Mead, bunun bir açık okyanus balinası olup bir nehri takip etmek suretiyle okyanustan uzaklaşarak mahsur kaldığı ve öldüğü yerde korunduğu gibi detayları aktarıyor. Sözkonusu balina fosili de balinanın kendisi gibi kayboluyor, taa ki 2011'in sonlarında Harvard Üniversitesi'nde yeniden bulunup Kenya Doğa Tarihi Müzesi'ne iade edilene dek. Potsdam Üniversitesi'nden Dr. Henry Wichura liderliğindeki ekip ise, 1964 Harvard keşif yolculuğunun arazi notlarını takip ederek balinanın bulunduğu yeri tespit ediyor.

Günümüz açık okyanus balinalarının da zaman zaman, göç ederken yanlışlıkla nehirlere girdiği biliniyor. 2006'da Londra Thames nehrinde karaya oturan birHyperoodon ampullatus ve 2007'de Sacramento'ya kadar 133 km nehir yukarı yüzen bir anne ve yavruMegaptera novaeangliae sadece birkaç örnek. Araştırmacılar Kenya fosilinin de Doğu Afrika kıyısından göç ederken yanlışlıkla nehir içeri giren ve sonrasında yolunu tekrar bulamayarak karaya oturan bir balinaya ait olduğu görüşünde.

PEKİ BU NE ANLAMA GELİYOR?
Bir balinanın nehir yukarı bu kadar mesafe yüzebilmiş olması için bu nehrin, görece derin ve geniş olması, derinliğinin yavaş yavaş azalması gerekiyor. Sözkonusu balinanın karaya oturacak sığlığa ulaştığı noktanın okyanusa olan uzaklığı bize Doğu Afrika topoğrafyasının o dönemde neye benzediği hakkında eşsiz bir ipucu veriyor.

Bu bulgularla birçok başka değişkeni değerlendiren araştırmacılar balinanın öldüğü noktanın, öldüğü zaman (yani 17 milyon yıl önce) 24 ila 37 m yükseklikte olması gerektiğini hesapladılar. Aynı nokta ise bugün 620 m yükseklikte, yani bu bölge son 17 milyon yıl içinde 590 m kadar yükselmiş. Bir başka deyişle, bölgede bugünkü muazzam Doğu Afrika platosunun oluşumuyla sonuçlanan büyük yükselti değişimleri 17 milyon yıldan önce başlamamış.

Bugün Kenya'nın en kurak noktalarından birinde bulunan balina fosili ve onunla birlikte bulunan diğer fosiller, bize bu bölgenin bir zamanlar derin ve geniş bir akarsuyu besleyebilecek denli yağış aldığını ve günümüzden çok daha farklı bir iklime sahip olduğunu da gösteriyor. Doğu Afrika Rift Vadisi'nin oluşum sürecine dair edindiğimiz bu yeni bulgular, geçmiş iklimsel ve çevresel koşulları ve buna eşlik eden evrimsel olayları daha doğru bir çizelgede yorumlamamızı sağlayacak.