Zambiya'daki yarım milyon yıllık ahşap buluntular tarih bilgimizi nasıl değiştirdi?

Zambiya’da bir nehir kıyısında yaklaşık 500 bin yıl öncesine ait kütüklerbulundu. Arkeologların yaptığı araştırma sonucu bu kütüklerin neredeyse yarım milyon yıl önce bir yapı inşasında kullanıldığına dair kanıtlar bulundu. Nature dergisinde yayımlanan bulgular, taş devri insanlarının barınaklara benzer yapılar inşa etmiş olabileceğini gösteriyor. Arkeolog Larry Barham, "Bu bulgu, ilk atalarımız hakkındaki düşüncelerimi değiştirdi" dedi.

Çalışmalara katılanlar arasında olan Dr. Ceren Kabukcu soL’a konuştu.

Kabukcu, Kalambo Falls çalışmalarına 2019 yılında dahil oldu. Ahşap malzemelerin anatomik incelemesini gerçekleştiren Kabukcu, muhtemel yapım aşamaları konusunda tespit yapıyor. Sadece laboratuvar çalışmalarına katıldığını anlatan Kabukcu, objelerin fotoğraflanması, yüksek büyütmeli mikroskopla incelenmesine katkı sağladığını söylüyor. Aynı zamanda deneysel olarak üretilen objeler için kullanılan ağaç türlerinin seçimi konusunda tavsiyede bulunduğunu da ekliyor.

1. Arkeolojik insan yapımı ahşap cisimlerin bulunması neden ilginç? Bu bulgu insan davranışına dair nasıl yeni fikirler veriyor?

Ahşap objeler genelde çürümeye maruz kaldığı için arkeolojik yerleşimlerde taş ve kemik objeler kadar sık veya iyi korunmuş durumda bulunmazlar. Makalede bahsedilen cisimlerin ilgi çekici olma sebeplerinden birisi bu. Kalambo Falls’da su tablasının yükselmesi sonucu oluşan anaerobik (yani çürümeyi, bakteri üremesini engelleyen) özelliğe sahip suya doymuş tabakalar bu objelerin günümüze kadar korunmasını sağlamıştır. Benzer tabakalar göl tabanlarında, deniz seviyesinin altında vs. bulunan yerleşmelerde de bulunur (örneğin daha geç dönem de olsa- İstanbul Marmaray kazılarında ortaya çıkan suya doymuş yerleşim tabakaları). Dediğim gibi, bu tip arkeolojik yerleşimler çok sıklıkla ortaya çıkmadığı için bu tip buluntular biraz nadir. Fakat Kalambo Falls’dan elde edilen objelerin asıl önemi bunların bir kısmının yapı malzemesi gibi kullanılmış olabilecek, büyük boyutlu ahşap parçalara ait olması. Şu güne kadar elimizde olan veriler yapı malzemesi, ya da yaşam alanlarında yerleşim düzeni kurma gibi aktiviteler için ahşap (ya da diğer yapı malzemelerin) kullanımı çok daha geç dönemlere denk düştüğüne dairdi. Bu makalede ortaya çıkarılmış olan ahşap yapı malzemeleri erken Homo Sapiens ve Neandertal’lerden de önce avcı toplayıcı grupların yerleşim ve yaşama yerlerine önceden tahmin ettiğimizden daha çok yatırım yapmış olduklarına işaret ediyor. Kısacası, yer düzenleme ve yurt kurma gibi aktivitelerin Üst ve Epi-palaeolitik avcı toplayıcılara ait olduğunu düşünürken (yani, yaklaşık son 40 bin yıl), bu tip aktivitelerin kanıtlarının neredeyse yarım milyon yıl öncesinde bulmuş olduk.

2. Bunları yapıp kullanan türlerin kim olduğunu biliyor muyuz?

Kalambo Falls’da bulunan ahşap objeler Acheulean adıyla bilinen yontmataş alet üretim teknolojisine denk gelen kültürel tabakalarda bulundu. Kalambo Falls’da günümüze kadar erken Hominin’lere ait iskelete rastlanmadı. Bu dönemde Afrika’da Homo Sapiens’den önce diğer Hominin'lerin olduğunu biliyoruz. Örneğin Zambiya’da diğer bir yerleşmeden benzer tarihlerde Homo Heidelbergensis iskeleti bulunmuştu. Tarihlere bakılacak olursa H. Sapiens ve H. Sapiens Neanderthalensis’in ataları olabilir Kalambo Falls’da. Maalesef bu konuda iskelet kalıntısı bulunmadığı sürece kesin bir yorumda bulunmak mümkün değil.

3. Bu dönemde ahşap teknolojileri taş teknolojilerinden daha gelişkin olmuş olabilir mi?

Ahşap ya da taş- hangi teknolojinin daha gelişmiş olduğunu kestirmek biraz zor. Özellikle korunma ve verilerin günümüze ulaşması konusunda ahşap obje ve aletlerin çok nadir bulunduğunu göz önünde tutarsak. Büyük bir ihtimalle bu dönemde olan taş ve ahşap obje-alet üretim teknolojisinde olan gelişmeler daha sonraki dönemlerde ortaya çıkan kompozit (çok parçalı, örneğin atlatl- mızrak atıcı) aletlerin gelişmesine koşul hazırlayan gelişmelerden birisi.

4. Makalede en eski ahşap parçaların 476 bin yıl yaşında olduğunu tahmin ediyorsunuz. Bu kadar eski örneklerin tarihlendirmesi nasıl yapılıyor?

Radyokarbon tarihlendirmesinin sınırı genelde 50-40 bin yıla kadar uzanıyor. Daha eski tabakaların tarihlendirmesi bir kaç yöntemle yapılabiliyor. Kalambo Falls’da uygulanan yöntem Luminescence tarihlendirmesi olarak bilinen, ahşapların üzerindeki kum tanelerinin en son güneş ışığı ile temas ettiği zamanı tarihlendiren bir yöntem. 

5. Türkiye'de de bulunmuş arkeolojik ahşap malzeme var mı? Bu alanda ülkemizdeki çalışmalar ne durumda?

Tabii, Türkiye’de gerçekleşmiş kazılarda da etkileyici ahşap obje, alet, yapı malzemesi ele geçmekte. Örneğin İstanbul Marmaray kazılarında bulunan ahşap gemi kalıntıları, bir çok obje. Aynı zamanda denizaltı kazılarında Uluburun’da ele geçmiş ve yayınlanmış olan bir çok ahşap ve organik malzeme var. Bunlar Kalambo kadar eski olmasa da son derece etkileyici buluntular.

Özgeçmiş:

Ceren Kabukcu 2023’den itibaren Portekiz Bilim ve Teknoloji Kurumu (FCT, Fundação para a Ciência e a Tecnologia) desteğiyle araştırmacı olarak Interdisciplinary Center for Archaeology and Evolution of Human Behaviour (ICArEHB)’de görevli. Bundan önce Liverpool Üniversitesi'nde (İngiltere)Leverhulme Trust ve Gerda Henkel Stiftung araştırma fonlarından destek alarak araştırmacı olarak görev yaptı (2017-2022). Arkeoloji alanındaki doktorası (2015, Liverpool), son avcı-toplayıcılar ve ilk çiftçilerin Anadolu'daki ormanlık alan kullanımını ve bitki örtüsü üzerindeki etkilerini inceledi. Adana’da doğup büyüyen Kabukcu, yüksek lisans eğitimini Antropoloji alanında Trent Üniversitesi'nde (Kanada) ve lisans eğitimini Antropoloji ve Ekonomi alanında Ithaca College'da (ABD) tamamladı.

Kabukcu’nun araştırma uzmanlığı kömürleşmiş ve fosilleşmiş bitki kalıntıları olmakla beraber, şu anda Anadolu, yakın doğu ve doğu Akdeniz’de bir çok arkeolojik yerleşmeden yiyecek ve yakıt olarak kullanılmış bitki kalıntılarının analizini yapmakta.